Şehr-İ Muazzam Tire!

"Şehr-İ Muazzam Tire!"

Evliya Çelebi böyle demiş Tire için…

El sanatları, pazarı, yöresel yemekleri, açık hava müzesini andıran tarihsel mekânları ile bilinen Tire’deki Osmanlı kültürünü yaşatan izleri görmek için yola çıktığımızda saat sabahın sekiz buçuğuydu.

Karikatürist- Yazar Hasan Efe ile daha önce de böylesi keşif-kültür gezilerine çıktığımız olmuştu.

2013’te Sarıgöl’de birlikte çalıştığımız özel eğitim kurumunda o psikolojik danışman ben de zihinsel engelliler öğretmeniydim. Okulun aracıyla gerek dağ başındaki köylerden gelen gerekse de ova köylerinden gelen öğrencilerimizin velileriyle konuşmak, onları bilgilendirmek adına köy köy dolaşırken yeni köyler ve yeni insanlar tanımanın mutluluğunu da yaşıyorduk.

Bu görevi bize ne kurum sahibi ne de müdürümüz vermişti. Gönüllülük temelinde yapıyorduk bu işi.

Eski günleri anınca keşif duygumuz depreşmişti gene.

****

Bu kez Kent Müzesini, hanları, arastayı, hamamları, tekkeleri, türbeleri, camileri ve sokak aralarındaki keçe atölyelerini görmek adına rotayı Tire’ye çevirmiştik.

Büyük çoğunluğu 15.yüzyıl eseri olan küçük ama özellikli camileri, özellikle de geniş gövdeli minareleri olan Tire’yi tanıyacaktık bu kez.

Evliyalar Diyarı olarak anıldığı gibi ‘Küçük Bursa’ olarak da bilinen Tire’yi…

‘Taht-ı Kadim’ Tire…

Dünyanın en kaliteli incirleri Tire’de yetişiyormuş. Güme Dağlarından toplanan nar ve karadut şurupları şifa dağıtıyormuş. Buranın kestanesi ve cevizi kokuları ile emsallerinden daha bir başkaymış.

****

Kentin tarihine gelince…

Lidya Dönemine kadar uzanıyor.

M.Ö. 6. Yüzyılda bölgenin hâkimi olan Lidyalılar zamanında kentin adı ‘Tyrha’ymış.

13. yüzyılda Aydınoğulları ile Türk egemenliği başlamış.

Şeyh Bedrettin, Strabon, Büyük İskender, efsanevi kadın savaşçılar olan Amazonlar, Kanuni, Timur ve Bakire Meryem gibi ünlü konuklara ev sahipliği yapmış.

İkinci Mahmut döneminde Bektaşiler, Sasa Bey döneminde Efes halkının bir bölümü, Büyük İskender zamanında Filistin’den getirilen Yahudiler, mübadele yıllarında da Girit’ten gelen Türkler yerleşmiş buraya.

Göçlerle birlikte çok canlı bir ticari yaşam da başlamış. Malûm olduğu üzere…

Sanat ve zenaatın fazlasıyla gelişmesi de bundan…

Keçeciler, urgancılar, dokumacılar, yorgancılar, saraçlar, hasırcılar, körükçü çizmeciler, kalaycılar,  ahşap oymacılar, kabak kemaneciler, semerciler ve nalıncılar azalmış olsa da hâlâ çarşıdaki sıra sıra dükkânlarda üretime devam ettiklerini görüyorsunuz.

****

Hitit, Frigya, Lidya, Pers, Roma ve Bizans uygarlıklarına ev sahipliği yapmış.

 Zengin bir kültür mirasına sahip olması bundan… Ne var ki Roma Döneminden öteye gidilemiyor. Belgeler ve bilgiler böyle söylüyor.

Edindiğimiz bilgilere göre Tire, bundan 5 bin yıl önce Ön Asya’nın ilk yerleşik kavmi olan Pelasgların üç kabilesi tarafından kuruluyor. Şehrin adı da üç anlamına gelen ‘ three’ sözcüğünden geliyorsa da Thira, Thyeira, Tyrha, Apeteira, Teira olarak da anılmış farklı yıllarda.

Yeryüzünde ilk metal paranın Tire’de basılmış olduğunu öğrendik bu keşif gezimizde.

Kesikbaş Türbesi’nin hikâyesini de…

Şeyh Bedrettin’in 1397 yılında Tire’ye geldiğini ve Tireli Börklüce Mustafa’yla yoldaşlık yaptığını bilmem biliyor muydunuz? Vaktiyle Börklüce Mustafa önderliğinde bu topraklarda bir ayaklanma yaşandığını ve kanla bastırıldığını daha önceden bilmiş de olsam gene heyecanlandım doğrusu.

15. yüzyılda Tire’de Mevlevi ve Halveti ağırlığı yaşanmış.

****

28 Mayıs 1919- 4 Eylül 1922 arasında Yunan işgali yaşamış.

****

İzmir’de görmediğiniz güzellikleri yaşayabilirsiniz burada. Örneğin, bir Salı günü mutlaka görün Tire’yi. Girit’te sanabilirsiniz kendinizi. Otun her çeşidi burada. Ayvalık gibi…

Yiyecek deyince…

 Kahrat Ekmeği, Keşkek, Taktak Kebabı, Tire Köftesi, Tire Sucuğu, Tire Tostu, çamur peyniri, kardutlu lor tatlısı tatmayı ya da almayı unutmayın derim.

Dünyanın saygın koleksiyonları arasında Tire darplı paraların önemli bir yeri olduğunu biliyor muydunuz? Tire Darphanesinde basılan gümüş paralara ‘mangır’ denildiğini de öğrenmiş olduk bahaneyle.

****

Tire Müzesi, Arkeoloji ve Etnoğrafya Müzesi olup İkinci Murat’ın kumandanlarından Halil Yahşibey’in yaptırdığı Yahşibey Zaviyesi içinde kurulmuş 1935 yılında…

Taşınır kültür varlıkları, buradaki iki salonda sergilenmiş.

 Heykeller, mezar stelleri, mermer masa ayakları, mermer ve toprak lahitler, cam eserler, pişmiş toprak yağ kandilleri, el yazması Kur’an-ı Kerimler, yazı takımları, erkek ve kadın ceketleri, iplik ve sim işli karyola örtüleri, çeyiz sandıkları, hamam ve şifa tasları, kadın ziynet eşyaları, seramikler, savaş aletleri, dervişlerin eşyaları, halılar, kilimler ve vitray pencereler…

CAMİLER, TÜRBELER, KÜTÜPHANELER, ŞAPELLER

Tire Necip Paşa Kütüphanesi, Tire Kent Çarşısı, Kutu Han, Abdüsselam Hanı, Yeni Han, Kurşunlu Han, Yeni Han, Çanakçı Mescidi, Alihan Mescidi, Kurt ve Doğancıyan Zaviyesi, Ulu Han, Yunus Emre Mescidi, Karahasan Mescidi, Narin Camisi, Gucur Camisi, Balım Sultan Türbesi,Tahtakale Camisi, Bademye  Zaviyesi, Alaybey  Camisi, Agia  Kiryaki  Şapeli, Karakadı  Mecdettin Camisi, Yahşibey Camisi, Hasırpazarı Camisi, Yoğurtluoğlu Camisi, Şemsi Mescid ve Ayazma, Ali Baba Tekkesi, Alamadan Dede Türbesi, Yalınayak Camisi, Yeni Cami gibi kültür ve inanç mekanları Tire’nin olmazsa olmaz görülmesi gereken  adresleri…

En güzel camilerin nerede olduğu sorusunun yanıtı bence Tire’de.

*****

Öte yandan, Tire ‘Hamamlar şehri’.

Terziler Hamamı, Hekim Hamamı, Tahtakale Hamamı, Eski Yeni Hamam, Yeniceköy Hamamı, Karakadı Hamamı, Yalınayak Hamamı, Bahçekahve Hamamı.

Arazi öyle verimli, öyle sulak ki… Çok sayıda çeşmenin bulunması da işin mütemmim cüzü olsa gerek.

Evliya Çelebi,  Tire’nin 13 hamamı ve 270 çeşmesi bulunduğunu söz etmiş seyahatnamesinde.

Tire evleri ve konakları da bu kasabanın illâ görülesi mekânlarından…

Kal Şalom Sinagogu’nun restore edileceği ve restorasyondan sonra da ‘Tire Yahudileri Müzesi’ olarak halka açılacağı söyleniyor.

Kaystros Kaya Mezarlarında da arkeolojik bir inceleme yapılacakmış.

****

Sasa Bey, İbn-i Melek, İbn-i Melekzade Mehmet Efendi, İbn-i Melekzade Abdurrahman, Musa Efendi İbn-i Affan, Molla Arap, Ayşi Mehmet, Arşi Dede, Reşik, Abdullah Efendi, Faik Tokloğlu, Mahmut Özay, Mehmet Kurşaklıoğlu, Fuat Mensi Dileksiz, Melahat Aksoy, Lütfi Filiz, Can Egeli, Orhan Rahmi Gökçe Seha Gidel, Halil Çulhaoğlu, Cansel Elçin…

Tire deyince akla gelen isimler…

Çok kişinin Urlalı bildiği Tanju Okan’ın 1938/Tire doğumlu olduğunu öğrenince şaşırdım.

Fransız şair ve devlet adamı Alphonse De Lamartıne’in bir dönem Tire’de yaşadığını ve 10 ciltlik Türkiye Tarihi’ni burada yazmaya başladığını da Tire’de öğrendik.

Abdülmecid tarafından kendisine tahsis edilen 38 bin 500 dönümlük arazide yaşamış ünlü ozan.

Ben, Bergama âşığıyımdır. Tire’yi baştan aşağı dolaşıp, parklarında dinlenip, havasını soluyup suyunu içince bende bir de Tire âşkı başlayacağa benzer.

Fatih Parkı, Nazım Çulcu Parkı, Atatürk Parkı…

Demem şu ki Tireliler şanslı. Böylesi görülesi parkları nedeniyle.

Lâle, karanfil ve gül diyarıymış meğer…  Urmiye ve Şiraz ile bir komşuluğu mu var acaba?

Egeliyim ama gülün ve her türlü çiçeğin bizden daha çok olduğu İran topraklarında her gün gülün çeşidi belirsiz renkleriyle iç içe yaşamışlığım oldu.

Şairi, gülü, heykeli, müzeleri, parkları, köprüleri ile belleğimde silinmez izler bırakan İran’ın ikinci büyük kentinde ziyaret ettiğim ‘Eski Meslekler Müzesi’ beni çok etkilemişti.

Tire’deki gibi bir han… Ya da kervansaray düşünün…

Atların bağlandığı, müşterilerin konakladığı odaların her biri eski mesleklere ayrılmış. Oluşturulan camlı bölümlerde de o meslekler yaşanır kılınmış.

Semerci, fotoğrafçı, halıcı, kunduracı, nalıncı, kilimci, dokumacı…

Unutulmuş, gerilerde kalan,  teknolojiye mağlup olmuş meslekler Meşhed’te, Meşhed’liye gösterilerek tanıtılmakta. Geçen yıllar anımsatılmakta… Meşhedli’nin atalarının ne işlerle meşgul oldukları yeni kuşaklara her türlü görsel malzemeyle sunulmakta.

Müzede; tarih, etnoğrafya, antropoloji dersi işlenmekte adeta.

Pers Uygarlığının büyüklüğü...

İzleri zaten silinmiş değilse de sanki hâlâ Perslerle iç içe yaşanıyor gibi.

Ardılları, o muhteşem uygarlığın izlerini sürmekte… Resimle, mimariyle, heykelle, tıpla, el sanatlarıyla, zenaatıyla, sanatın her disipliniyle…

Amerika’nın İran’la başedemeyişinin gizi burada. İran, unutulmaz/ destansı bir kültürün toprağı.

Tarihiyle ve coğrafyasıyla olduğu gibi insanıyla da dünyayı etkileyen bir ülke.

Sisteme itiraz edip Amerika’ya yerleşen bir kadın matematikçinin ölümüne başta Ruhani olmak üzere toplum olarak yas tutan/ kadirşinas insanlar ülkesi…

Bilime, sanata ve özellikle de edebiyata, dinlerine verdikleri önem kadar değer veren insanların ülkesi…

****

Tire Kent Müzesi’ni ziyaret ettiğimde kendimi Sofia History Museum ve Meşhed Eski Meslekler Müzesi’nde sandım.

Özetin özeti şu ki; Tire Kent Müzesi, Tire’yi anlatan/ Tirelileri tanıtan ve Tirelilere saygılı olmayı düşündüren bir müze…

Tire’ye ait ne varsa toplanmış, sergilenmiş. Bilimsel kriterlere göre 250 yıl öncesine kadar olan objelerin/  kültür mirası eşyaların sergilenmesi gereken kent müzeleri, Tire’de de bu kriterler ışığında kurulmuş. 15 Ekim 2014’te…

Tire’ye ait ne varsa herbiri sergilenmiş. Müze içinde müze adeta… 

Örneğin, bir bölümde sergilenen farklı enstrünmanlar/ bando takımı pekâlâ buradan bağımsız ‘Müzik Müzesi’ olarak kurulabilir. Eski meslekleri anlatan galeri, pekâlâ ‘Eski Meslekler Müzesi’ adıyla düzenlenebilir.

Çeşidi belirsiz dikiş makinesinin bulunduğu bölüm, dikiş makinesi sergisi olarak düzenlenmiş. ‘Dikiş Makineleri Müzesi’ demeye çekinmiş olsalar gerek… Tirelilerin alçakgönüllülüğü…

Ahşap kasa radyolar, gramofonlar, gaz lambaları, lüksler, teypler, bisiklet, kömür sobası, ayakkabılar,terlikler, telefonlar, masa saatleri, çeşidi belirsiz fotoğraf makineleri, bakraçlar, siniler, kapı tokmakları, kapı kilitleri, yıllara meydan okuyan etajer ve ceviz masalar, Tireli portreler, plaklar, 1940 yılında kullanılan Tire Belediyesi makam aracı, dokuma tezgahları, ahşap torna tezgahı, her türlü malzemesiyle berber dükkanı…

Müze içinde müze…

****

Bu müze kendiliğinden ortaya çıkmadı tabii ki.

Eski belediye binasını bu duruma getiren mimarlar, tarih ve edebiyat okumuş kadrolar, bilim ve sanata kasabanın altyapı sorunları kadar önem veren siyasi kadrolar ve hayırsever/ değerbilir Tirelilerle vücuda getirilmiş burası.

Tire’nin Meşhed ile kardeşşehir olması için girişimlerde mi bulunsak diye düşünmeye başladım burayı ziyaret edince.

Börklüce Mustafa ile Nişaburlu Ömer Hayyam ve Feridüddin-i Attar belki de aynı soyun ardılları… Kim bilir…

Kentlilik bilincinin ve kent kültürünün ne olduğu konusunda bir ışık burası…

Tarih ve yurttaşlık bilinci, Etnoğrafya Müzeciliği ve Anı/ Aydınlanma Evleri projeleri konusunda feyz alınacak bir adres.

Kadirşinaslığın ne olduğunu anlatan bir kültür mekânı.

Meşhed’te gördüğüm müzeden farkı şu ki, Tire daha profesyonelce düzenlenmiş. Her eski mesleğin başında, bugün o mesleği sürdüren kişi canlı olarak karşınızda. Aklınıza ne geliyorsa sorup öğrenebiliyorsunuz o kişiden.

Yorgancı, berber, mobilyacı, saraç, sepetçi, hasırcı, urgancı, semerci, körüklü çizmeci, nalıncı, beledi dokumacı ile iç içesiniz.

Kent Müzesinin önünde, Tire’ye emek veren bilim- sanat ve eğitim alanında özne bilinen kişilerin büstlerinin bulunması ise bir başka değerbilirlik!

Tire’yi gördükten sonra bana deseler ki ‘Dört sözcüklü bir tümce söyle.’

Yanıtım hazır:

Ne mutlu Tire’de yaşayanlara!