“Doğunun Kraliçesi” Antik Antakya nerede?

(Antioch/Antiocheia, Daphne, Seleucia Pieria) deprem sonrası “kurtarma kazıları” yapılmalı

1. Antakya, Defne, Samandağ depremleri

Antakya ve çevresi, olağan üstü doğası, coğrafyası, ılıman iklimi, verimli toprakları, konumu, çok değerli antik varlıkları yanı sıra, antik çağlardan beri, birçok büyük deprem olmuş, çok bilinen fay zonları üzerinde yer alan bir bölgedir (Harita 1,2).

“Doğunun kraliçesi” olarak tanımlanan Antakya yakın çevresinde, antik çağın “bilinen” ve dünyanın “izleminde” olan, şu 3 antik kent bulunmaktadır: Antioch/Antiocheia, Daphne ve Seleucia Pieria.

Bu nedenle, deprem sonrası işlemlerde, olabildiğince bu “antik kentlerin kurtarılması” da dikkate alınmalıdır. Çünkü bu antik kentlerde bulunacak yeni yapıtlar, mozaikler, bilgiler, sanat değeri yanı sıra, tarihin bilinmeyenlerinin açıklanması açısından da çok değerlidir.

Antakya, Anadolu, Mezopotamya ve Güney Suriye’yi birbirine ve Akdeniz’e bağlayan yolların kavşağındaki konumu nedeniyle stratejik bir yerde olup, Roma ve İskenderiye’den sonra Roma İmparatorluğu’nun üçüncü önemli kentidir.

Ölüdeniz-Kızıldeniz Fay zonu

Bu bölge Kızıldeniz, Ölüdeniz, Asi vadisi ve Amik ovasını da içine alan ve bölge için önemli olan, Ölüdeniz-Kızıldeniz Fay zonu üzerindedir.

Ayrıca, bu fay zonu, kuzeye doğru Doğu Anadolu fay zonu ile İskenderun körfezinde Kıbrıs fay zonunun etkisi altındır.

Harita 1. Antakya, Defne, Samandağ çizgisinde, Akdeniz'e doğru giden deprem zonu ve burada yer alan antik kentler: Antioch, Daphne, Seleucia Pieria (1).

Harita 2. Hatay İli, İskenderun körfezi, Amanos dağları, Amik ovası, Asi ırmağı, Antakya ve ilçeleri ve komşulukları.

Güncel depremler

Son günlerde, Antakya ve çevresinde aşağıda bildirilen ve birbirine yakın günlerde gerçekleşen 3 büyük deprem yanı sıra, çok sayıda daha küçük şiddetli depremler görülmüştür:

1. 6 Şubat 2023 günü Kahramanmaraş merkezli, Hatay’ın da içinde bulunduğu, toplamda 11 çevre il ve Suriye’nin komşu bölgelerini de içine alan, Türkiye’yi yasa boğan, iki büyük deprem.  

• 06.02.2023 Pazartesi günü saat 04.17’de, Kahramanmaraş ili Pazarcık merkezli 7.7 büyüklüğünde ve
• aynı gün saat 13.24’de Elbistan Merkezli 7.6 büyüklüğünde olmak üzere iki deprem.

2. 20 Şubat 2023 Pazartesi günü;

• Hatay'ın Defne ilçesinde saat 20.04'te 6.4 büyüklüğünde,
• Samandağ ilçesinde de saat 20.07'de 5.8 büyüklüğünde iki deprem (2).

3. 23 Şubat 2023 Perşembe günü, saat 18:53’de Defne’de 5.0 büyüklüğünde bir deprem (3).

Hatay il merkezi olan Antakya ile uzaklıkları, Defne’nin 3 km, Samandağ’ın 23 km, Defne ile Samandağ’ın uzaklığı da 28 km. dir.

Kahramanmaraş depreminden (06 Şubat 2023) (Pazarcık, saat 4.17, büyüklük 7.7, Elbistan, saat 13.24, büyüklük 7.6) sonra, Hatay depreminin (20 Şubat 2023) meydana gelmiş olması, yıkıcı etkisini arttırmıştır (Harita 1).

06 Şubat 2023 günlü ilk depremde (Kahramanmaraş depreminde), Hatay merkez ve ilçeleri (Antakya, İskenderun, Defne, Samandağ, Kırıkhan, Kumlu, Arsuz vb), büyük ölçüde yıkıma uğramış, 20 Şubat 2023 günlü Hatay depreminde değişik düzeylerde yeni “yıkımlar”  olmuştur (4), “6 vatandaşımız yaşamını yitirmiş, 562 kişi de yaralanmıştır”(5).

Hatay’da, son günlerde görülen bu depremlerde, MKÜ Hastanesi ve Fakülte binaları sağlam olarak ayakta kalmıştır (6).

Toplamda, AFAD’ın (24 Şubat 2023) verdiği bilgilere göre, depremlerde canını yitiren toplam vatandaş sayısı 44 bin 218’dır (7).

2.  Antioch, Daphne ve Seleucia Pieria mozaikaleri

• Antioch Antiochei/’un yakınında “banliyö” görevi yapan Daphne, tarih içinde çağlayanları, su kaynakları,  doğası, bitki örtüsü, sulak bahçeleri ile Antioch yöneticilerinin, tüccarların, zenginlerin konaklama, eğlence ve yaşam alanı olmuştur. Ayrıca, Çevlikte bulunan Seleucia Pieria, Antioch’un limanı, dinlenme ve yaşam alanıdır.
• Antik Antakya bölgesi, İskender (İÖ 331 - Ö 323) sonrası gelen, Seleukoslar (İÖ 323-İÖ 63) ve Romalılar (İÖ 27 - İS 395) döneminde, tarihteki en görkemli günlerini yaşamıştır.

“Doğunun kraliçesi”

• Seleukos döneminde, Antioch (Antakya) ve çevresi devletin “Başkenti” ve kültür merkezi olmuştur (8).
• Romalılar döneminde de Antioch’un bu önemi devam etmiş, Romalıların Suriye eyaletinin merkezi olmuştur.
• Antik yerleşim yeri (Antioch, Daphne), kentin, bahçelerin ve güncel Antakya ve Defne yerleşkesinin altında, yüzeysel olarak yer almaktadır.
• Tapınaklar, hamamlar, tiyatrolar, stadyum, villalar, ortak kullanım alanları, bunları süsleyen görkemli mozaikler, suyolları, su kemerleri bulunmaktadır.
• Zenginlikleri, uygarlık yapıları, mozaikleri ve simgelediği “kültür” ile Antakya “Doğunun kraliçesi” adını almıştır.

“Yüzyılın kazısı”

Princeton Üniversitesi, Princeton Sanat Müzesi, Fransız Ulusal Müzesi, Baltimore Sanat Müzesi, Worcester Sanat Müzesi (1932-1939)

• Antioch, Daphne ve Seleucia Pieria mozaiklerinin önemli bir bölümü 1932-1939 yıllarında, Princeton Üniversitesi’nin öncülüğünde kazı çalışması yapan, bir grup Arkeoloji uzmanları tarafından çıkarılmış, önemli ve olağanüstü güzellikteki “sanat değeri yüksek” olan birçok mozaik, o dönemde yurt dışına götürülmüştür (9).
• Bu kazılara Princeton Üniversitesi liderliğinde;

• Princeton Sanat Müzesi,
• Fransız Ulusal Müzesi,
• Baltimore Sanat Müzesi,
• Worcester Sanat Müzesi katılmıştır (9,10)

Hatay arkeoloji Müzesi

• Hatay Arkeoloji Müzesi, 1934'te Fransız arkeolog Claude M Prost'un öncülüğünde kurulmuştur.
• Claude M. Prost, Harbiye’nin Yakto (Gümüşgöze) köyünde, 1932 yılında yapmış olduğu kazıda, bir bahçe içindeki villanın tabanındaki “Yakto mozaiğini” bulmuştur. Yakto mozaiği günümüzde Hatay Müzesinde sergilenmektedir (Fotoğraf 1).
• Defne, Menander evi mozaiği “Apollo ve Daphne mozaiği”, Princeton Üniversitesi “Antakya Kazı Komitesi” müzesindedir (Fotoğraf 2).
• Seleucia Pieria (Samandağ, Çevlik), önce Seleukoslar döneminde “Başkent” olmuş, Roma döneminde, liman kenti ve dinlenme yeri olmuş, deniz kıyısında liman, yamaçta ise mozaikler ile süslü görkemli villalar bulunmaktadır (Fotoğraf 3).
• Princeton Üniversitesi, Antakya (Antioch), Defne (Daphne) Samandağ, Çevlik (Seleucia Pieria) antik yerleşkelerini 1932-1939 döneminde kazmış ve birçok görkemli mozaikler yurt dışına götürülmüştür (9,10).
• Antakya ve Defne’de 1932 yılında bulunan mozaiklerden yurtdışına gidenler, günümüzde, ABD ve Avrupa müzelerinde sergilenmektedir (Fotoğraf 4-11).

Fotoğraf 1. Yakto (Gümüşgöze) Mozaiği. Fransız arkeolog Claude M Prost tarafından, 1932 yılında, Defne’nin Yakto (Gümüşgöze) köyünde 1932 yılında yapılan kazıda bulunmuştur. Hatay Arkeoloji müzesindedir.

Fotoğraf 2. Defne:,Menander evi “Apollo ve Daphne mozaiği”, Antakya Kazı Komitesi, Princeton Üniversitesi. Fotoğraf: Bruce M. White. https://artmuseum.princeton.edu/story/antioch-through-ages

Fotoğraf 3. Seleucia Pieria, Villa tabanında bulunan moziak.

Fotoğraf 4. Görüntüler Princeton Üniversitesi Sanat Müzesi ve Sanat ve Arkeoloji Bölümü. In March 1932, Princeton archaeologists began a dig in Antioch, Syria, that would turn up some 300 ancient Roman floor mosaics, some of which now reside in the Princeton University Art Museum and McCormick Hall.(Courtesy Princeton University Art Museum. Roman, Mosaic: birds in rinceau, 526–540 A.D., Stone, h. 113.5 cm., w. 206.3 cm., d. 10.0 cm. [44 11/16 x 81 1/4 x 3 15/16 in.], Gift of the Committee for the Excavation of Antioch, y1965 227.) https://paw.princeton.edu/article/slide-show-images-antioch

Fotoğraf 5. Princeton kazısı sekiz mevsim boyunca gerçekleşti ve II. Dünya Savaşı'nın patlak vermesiyle kesildi. (Field Defter Fotoğraf, Nezaket Sanat ve Arkeoloji Bölümü)The Princeton excavation took place over eight seasons and was cut short by the outbreak of World War II. (Field notebook photo, courtesy Department of Art and Archaeology) https://paw.princeton.edu/article/slide-show-images-antioch

Fotoğraf 6. Yüzyılın kazısı: Newspaper accounts at the time called the archaeological work at Antioch the “dig of the century.” (Field notebook photo, courtesy Department of Art and Archaeology) https://paw.princeton.edu/article/slide-show-images-antioch

Fotoğraf 7. Antakya'daki mozaikler, yetenekli sanat ve ayrıntılı geometrik desenlere sahipti. Mosaics in Antoich featured skillful artistry and elaborate geometric patterns, providing a glimpse of Roman art from the period. (Field notebook photo, courtesy Department of Art and Archaeology) https://paw.princeton.edu/article/slide-show-images-antioch

Fotoğraf 8. Yapıştırılmış bez ve tahtalar, ahşap direkler, beton ve çelik takviyeleri kullanarak, arkeologlar mozaik panellerini alandan çıkardı. Using glued cloth and boards, wooden poles, concrete, and steel reinforcements, archaeologists removed scores of mosaics from the site. (Field notebook photo, courtesy Department of Art and Archaeology) https://paw.princeton.edu/article/slide-show-images-antioch

Fotoğraf. 9. Birkaç kurum, Louvre, Worcester Sanat Müzesi, Güzel Sanatlar Müzesi, Boston ve Baltimore Sanat Müzesi gibi Antakya mozaiklerini aldı. Several institutions received Antioch mosaics, including the Louvre, the Worcester Art Museum, Museum of Fine Arts, Boston, and the Baltimore Museum of Art. The following images are from the Princeton University Art Museum collection. (Field notebook photo, courtesy Department of Art and Archaeology) https://paw.princeton.edu/article/slide-show-images-antioch

Fotoğraf 10. Sarhoş Dionysos. Hatay Arkeoloji Müzesi.

Fotoğraf. 11. Paris’in Kararı. Judgement Paris Antioch Louvre Museum.

3. Çağlar İçinde Antakya ve Prof. Dr. Ataman Demir

Prof. Dr. Atama Demir (1938, İzmir, Karşıyaka-24 Mayıs 2017, İstanbul) 1938. 1957’de girdiği Güzel Sanatlar Akademisi Mimarlık Bölümünü 1963’te bitirdi. GSA Bina Bilgisi Kürsüsü ve Mimari Proje Asistanlığına atandı, 1974’te Doçent ve 1988 yılında da Profesör oldu.

Doçentlik tezinin konusu, “Antakya Eski Konut Yerleşmesi Üzerine Bir İnceleme”dir.

Güzel Sanatlar Akademisi, (GSA) Bina Bilim Dalı öğretim üyesi olan Prof. Dr. Ataman Demir “Çağlar İçinde Antakya” kitabını yazarak Antakya’nın kültürel yaşamına önemli bir katkı yağmıştır (11).

Prof. Dr. Ataman Demir,  Doğu'nun Kraliçesi Antakya konusunda 50 yıl (1967 – 2017) çalışmış, İskender ve Seleukoslar’dan günümüze ulaşan kültür izlerini, bilimsel yöntemlerle, “Doğunun Kraliçesi Antakya”’nın kesintisiz 23 yy süren öyküsünü yazmış ve günümüze ışık tutmuştur (Fotoğraf 12).

Fotoğraf 11. Çağlar İçinde Antakya kitabı ve yazarı Prof. Dr. Ataman Demir.

4. Sonuç ve öneriler

1. Antik çağlardan beri, ticaret merkezi olan Antakya (Antioch), dinlenme ve eğlence yeri Defne (Daphne) ve Akdenizdeki limanı Samandağ, Çevlik (Seleucia Pieria) antik dönem görkemli uygarlık yapıları ve mozaikleri ile ünlüdür (11-16)
2. Olağanüstü düzeyde, büyük doğal zenginlik ve uygarlık merkezi olan Hatay bölgesi, tarihte sürekli büyük çaplı depremlerle yıkılmıştır.
3. Yeni kentleşme, sürekli yıkılan antik kentlerin kalıntıları üzerine olmuştur.
4. Bu nedenle, “Doğunun kraliçesi” olan “Antik Antakya” (Antioch, Daphne, Seleucia Pieria) bulunmalı, gün yüzüne çıkarılmalıdır.
5. Antik Antakya’nın çevre yerleşkeleri ile birlikte, gün yüzüne çıkarılması, Türkiye’nin saygınlığını artıracağı gibi, elde edilecek yeni bilgilerin de dünya tarihine katkısı olacaktır.

“Yitik Kent Antakya”

“Doğunun Kraliçesi”“Antik Antakya” (Antioch, Daphne, Seleucia Pieria) gün yüzüne çıkarılabilir mi?

6. Antakya ve Defne’de yapılacak yeni yapılaşma “deprem zonu” olarak belirlenen ana bölge üzerinden, depreme dayanıklı zeminlerin bulunduğu bölgelere kaydırılırsa, yüzeye çok yakın olan antik kentlerin ve çok zengin uygarlık yapıtlarının kalıntıları da gün yüzüne çıkabilir.

Princeton Üniversitesinin kazıları (1932-1939)

7. Princeton Üniversitesinin öncülüğünde 1932-1939 yıllarında yapılan kazılarda ortaya çıkarılan birçok özgün ve görkemli Antakya, Defne, Çevlik (Seleucia Pieria) mozaikleri,

• Hatay Arkeoloji Müzesi yanı sıra,

ABD’de,

• Princeton Sanat Müzesi,
• Baltimore Sanat Müzesi,
• Worcester Sanat Müzesi),

Avrupa

• Fransız Ulusal Müzesi (Paris, Louver) gibi birçok müzede sergilenmektedir (9,10).

Mustafa Kemal Üniversitesi Arkeoloji Bölümü

8. Bu amaçla Mustafa Kemal Üniversitesi’nde başlatılmış olan MKÜ Arkeoloji Fakültesi kurularak, bu konuda çağdaş anlamda çalışmalar yapılması yerinde olur.
9. Güncel olarak, henüz toprak altında, bahçelerin altında, yıkılan yapıların altında, bulunan mozaiklerin bulunması ve çıkarılması, yeni teknolojik gelişmelerin ışığında daha başarılı olacaktır. Mustafa Kemal Üniversitesi Arkeoloji Bölümü Başkanı Prof. Dr. Hatice Pamir ve çalışma arkadaşları bu konuda iyi eğitimli ve yetkin bilim insanlarıdır.

Sonuç olarak;

Bölgede ağır yıkıma yol açan depremlerin oluşturduğu koşullarda yapılması gereken, güncel öncelikli çalışmalar yanı sıra;

• Arkeolojik araştırma yöntemleri ile antik uygarlık yapılarının yerlerinin saptanması,
• Bu alanların yapılaşmadan korunması,
• MKÜ öncülüğünde yapılacak bilimsel ve teknik çalışmalar ile olasıdır.

Yeni kurulacak Antakya’nın depremlerden korunması,

Antik Antakya’nın gün yüzüne çıkarılması;

• Projelerin desteklenmesi,
• Yerel yönetimlerin,
• Üniversitelerin,
• Kültür ve Turizm Bakanlığının,
• Bilimsel kuruluşların vb. işbirliği içinde çalışması ile başarılabilir.

------------------------------------------

Kaynaklar

1. AFAD Afet ve Acil Durum Yönetimi Deprem Dairesi Başkanlığı
2.    koeri.boun.edu.tr/sismo/2/wpcontent/uploads/2023/02/20_SUBAT_2023_SAMANDAG_HATAY_DEPREMI.pdf
3. www.aa.com.tr/tr/asrin-felaketi/hatayin-defne-ilcesinde-6-4-buyuklugunde-deprem-meydana-geldi/2825975
4. www.haberturk.com/son-dakika-defne-ve-samandag-da-2-deprem-daha-meydana-geldi, 20.02.2023.
5. AFAD 21 Şubat 2023.
6. Bursalı C, Cesur K. Depremzedeler cenazeler arasında tedavi ediliyor (Kentte, ayakta kalan tek güvenli yapı, Mustafa Kemal Üniversitesi /MKÜ Hastanesi). Gazete Duvar, 08 Şubat 2023.
7. www.haberler.com/haberler/maras-depreminde-kac-kisi-oldu-2023-15653925-haberi, 25 Şubat 2023
8. Yıldırım N, Temizkan M. Seleukoslar döneminde Antiokheia’da sosyal ve kültürel yaşam üzerine analizler. International Journal of Social Sciences and Education Research 2018;4(4):645-660.
9. Photograph courtesy of Visual Resources Collection, Department of Art and Archaeology, Princeton University
10. (https://www.jstor.org/stable/498074, American Journal of Archaeology, 1934).
11. Campbell WA. Excavations at Antioch-on-the-Orontes. American Journal of Archaeology 1934; 38(2), 201–206. https://doi.org/10.2307/498074
12. Demir A. Çağlar İçinde Antakya.
13. İstek E. Seyyahların gözüyle Antakya şehri (10-19.yy). Pamukkale Üniversitesi SBE Dergisi. 2020; (40): 227-246.
14. Lubenau, R. (2012). Reinhold Lubenau Seyahatnamesi 1. Osmanlı Ülk (1587-1589) (Çev: T. Noyan), Kitap Yay, İstanbul.
15. Tekin, M. Hatay Tarihi: Osmanlı Dönemi, Ankara: Atatürk Dil-Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayını, 2000.
16. Kara A. Antakya ve Çevresi Hakkında Yapılan Çalışmalar. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 2005;3(6):733-752.
17. Barnes TD. The Composition of Cassius Dio’s “Roman History.” Phoenix, 1984;38(3):240–255. https://doi.org/10.2307/1088277