Türkçenin Ortak Kitabı: Divanu Lügati’t Türk (Kitabu Dîvânu Lugâti’t-Türk, Türk Dili Divanı) Kültür ve Bilim Dili Türkçe’nin Yazılı Temelleri II

1. Giriş ve Amaç

Bir dilin, uygar dünyada varlığı;

• Tarih, toplum ve coğrafyada süreklilik, devlet yönetiminde kültürel etkinlik, 
• Bilim, yazın, iletişimde değer ve yapıt üretimi,
• Üretilen yazılı belgeler, kaynaklar, yapıtlar yanı sıra,
• Topluma ve dünya uygarlığına, evrensel düzeyde, yapmış olduğu katkılar ile kanıtlanabilir.

Örneğin, Anadolu’da, antik geçmişten günümüze, toplumsal bellekte yer eden ve etkisini sürdüren;

– İlyada, Odysseia (Homeros, İÖ 8. yy, İzmir),

• Herodot Tarihi/Tarihler (Herodot, İÖ 484-425, Bodrum),
• “Geographika” (Strabon, İÖ 64, Amasya-İS 21) adlı, çağlar aşan yapıtlar sayılabilir.

Türkçe’nin kültür (sanat, yazın, düşün) ve bilim dili olarak gelişimi, devlet yaşamında etkinliği açısından bakarsak, yazılı temelleri oluşturan kaynakları ve belgeleri dikkatle incelemek gereklidir:

– Anıt taşlar üzerindeki yazıtlar (Göktürk Orhon yazıtları, 8 yy, yeni bulunanlar, 7.yy),

– Yazmalar (Uygur, 8-11 yy),

• Sonrasındaki yazılı kaynaklar ve günümüze yansımaları, bilimsel açıdan incelenmelidir.

Özellikle, Medreselerde “fen eğitimi” olan Karahanlı Devleti (840-1042)’nde yetişmiş bilge kişilerin;

• Balasagunlu Yusuf Has Hacib’in Kaşgar’da yazmış olduğu Kutadgu Bilig (1069-1070) ve
• Kaşgarlı Mahmud (Fotoğraf 1,2)’un Bağdat’da yazdığı Divanu Lügati’t Türk (Kitabu Dîvânu

Lugâti’t-Türk, Türk Dili Divanı) (25 Ocak 1072 -10 Şubat 1074) önemini koruduğu anlaşılmaktadır.

 

Fotoğraf 1,2.  Kitabu Dîvânu Lugâti’t-Türk’ün yazarı Kaşgarlı Mahmud (1008-1105, Opal, Kaşgar). Kaşgarlı Mahmut 1000. Doğum Yıldönümü PTT Anı Pulları. https://www.pulhane.com/PulSayfalari/p200807.html

Ayrıca, Kaşgarlı Mahmud’un 951 yıl önce, 10 Şubat 1974 günü yazıp bitirdiği Divanu Lugati’t Türk’ün, güncel olarak, Türkçe konuşan toplulukları birleştiren ortak değer olduğu görülmektedir.

Kaşgarlı Mahmud,  Divanu Lügati’t Türk (Fotoğraf 3,4)’ü yazarak, geçmişten günümüze, Türkçe’nin ve lehçelerin en önemli ortak yazılı kaynağını üretmiştir.

 

Fotoğraf 3. Kaşğarlı Mahmud (Ç: Ercilasun AB, Akkoyunlu Z). Divanu Lugatit-Türk / Kitabu Dîvânu Lugâti’t-Türk. Türk Dil Kurumu, Ankara 2020.

Fotoğraf 4. Kaşğarlı Mahmud (Ç: Kaçalin MS, Ölmez M) Divanu Lugati’t-Türk.. Türk Dilinin İlk Sözlüğü. VakıfBank Yayını, 2 Mayıs 2025.

Bağdat’da, 1074 yılında yazımı bitmiş olan Divanu Lügati’t Türk yazmasının varlığına ilişkin, kimi belgelerde adı geçmiş olmasına karşın, gün yüzüne çıkması, ancak 1914 yılında İstanbul’da olmuştur.

Amacımız;

• Kaşgarlı Mahmud tarafından, günümüzden 951 yıl önce yazılmış olan,
• Türkçe’nin Ortak Kitabı; Divanu Lügati’t Türk (Türk Dili Divanı)’ün,
• Türkçe’nin yazılı temelleri açısından güncel önem ve değerini,
• İlgili yayınların ve bilimsel çalışmaların ışığında yeniden inceleyerek,
• Genç kuşaklara tanıtmaktır.

2. Kaşgarlı Mahmud (1008-1105, Opal, Kaşgar)
   1. Kaşgarlı Mahmud ve Kaşgar’daki Yaşamı

Kaşgarlı Mahmud (Mahmûd bin Huseyn bin Muhammed el-Kâşgar) (1008-1105, Opal, Kaşgar), Satuk Buğra Han’ın Kaşgar’da kurmuş olduğu Saciye ve Hamidiye medreselerinde düzeyli eğitim almıştır.

Kaşgar’daki Satuk Buğra Han Medreseleri, “pozitif” bilimlerin de okutulduğu kaynaklarda yazılmıştır (Kutadgu Bilig, Şirazlı Sadi/Gülüstan, Marco Polo).

Bu durum, Türk eğitim tarihi açısından da, çok önemli bir başlangıç olmuştur.

Bu eğitimden geçmiş olan Kaşgarlı Mahmud, daha sonra bir bilim insanı titizliğiyle çalışarak ve 15 yıl boyunca, Türkçe’nin ve lehçelerinin (diyalekt)) konuşulduğu yerlerde dolaşmış, yerel dilleri ve kültürleri öğrenmiş, incelemiş, Divanu Lügati’t Türk’ü yazmak için gerekli bilgi birikimini sağlamıştır.

Kaşgarlı Mahmud, Karahanlılar’ın Başakenti Kaşgar’dan 1057 yılında, siyasal nedenlerle ayrılarak;

• Abbasiler’in Başkenti Bağdat’a gelmiş, 1072-1074 yıllarında Divanu Lügati’t Türk’ü yazmıştır.
• 1080 yılında Kaşgar’a dönmüş ve Mahmudiye Medresesi’ni kurarak, burada ders vermiştir.
• 1105 yılında Kaşgar’da, 97 yaşında vefat eden Kaşgarlı Mahmud,
• Doğduğu yerde (Opal) öğrencileri tarafından yapılan Anıtsal Türbede gömülüdür (Fotoğraf 5,6).

Fotoğraf 5,6. Kaşgarlı Mahmud’un mezarı türbe durumuna getirilmiştir. Opal köyünün 4 km kuzeybatısında, tam yeri; 39 derece 18 dakika 51.11 saniye Kuzey enleminde, 75 derece 30 dakika 36.03 saniye doğu boylamında.

Bahçe içerisindeki türbe bakımlıdır. Uygur Türkü Yasin Kari ailesi türbedarlık yapmaktadır.

https://tdk.gov.tr/divanu-lugatit-turk/kasgarli-mahmudun-turbesi/

https://turkistanpress.com/post/100-meshur-uygur-kasgarli-mahmud/78

1. 2. Kaşgar Satuk Buğra Han “Medresleri” ve Eğitim Felsefesi

Kaşgar medreselerinde, inanç ve felsefe yanı sıra; astronomi, tıp, mantık, tarih, coğrafya gibi dersler de verilmiştir.

Bu nedenle, Kaşgarlı Mahmud’un, Divanu Lugati’t Türk’ü yazarken, “bilimsel yöntemler” ile çalıştığı daha iyi anlaşılmaktadır.

Kaşgar Satuk Buğra Han Medreseleri, Nizamiye ve Selçuklu Medresleri’nin de temeli olmasına karşın, bu Medreseleri’nin eğitimi daha çok “pozitif” bilimlere açık olduğu görülmektedir.

Bu dönemde Kaşgar’da birçok değerli bilge kimse yetişmiştir.

Dönemin önemli bilgelerinden Kaşgarlı Mahmud, kültürleri, toplumun değişimini, gelenekleri, görenekleri, inançları, coğrafyaları, dilleri, sözlerini, atasözlerini, deyişlerini incelemiş ve öğrenmiştir.

1. 3. Kaşgarlı Mahmud Türkçe Lehçeleri (Diyalekt) Öğrenmiştir

Dilin; ses, söyleyiş biçimi, söz dizilimi, söz varlığı, değişik coğrafya bölgelerinde, değişikliğe uğrar ve böylece lehçeler ortaya çıkar.

Bağdat’ta yazdığı Divanu Lügati’t Türk, “Türkçe’nin Lehçeleri /Diyalekt Sözlüğü” tanımını da almıştır.

Bilimsel Bir Köprü Kurmuştur: Türkçe’nin en önemli bilimsel yazılı temeli olduğu anlaşılan Divanu Lügati’t Türk’ü yazmış olan Kaşgarlı Mahmud, geçmişten günümüze, bilimsel bir köprü kurmuştur.

Divanu Lügati’t Türk bulunması ile birçok yeni bilgi ortaya çıkmış ve yeni ufuklar açılmıştır.

1. 4. Kaşgarlı Mahmud’un İlkleri

Kaşgarlı Mahmud, bu çalışmasında ortaya koymuş olduğu yöntem ve elde ettiği bulgular; birçok alanda Türkçenin bilinmeyenlerine ışık tutmuş ve ilklerini oluşturmuştur.

Örneğin, Sözlükçülük, Coğrafya, Harita, Takvim, Atasözleri, Deyişler, Türkçe Lehçeler (Diyalekt), vb.

1. 5. Kaşgarlı Mahmud’un Yazmaları

Kaşgarlı Mahmud’un birisi bilinen, diğeri henüz bulunmamış iki yazması vardır:

• Divanu Lügati’t Türk (İlk Türkçe Sözlük) dışındaki diğer yapıtı olan,
• Kitabu Cevahiru’n-Nahv fi Lugati’t Türk (aranıyor) (İlk Türkçe Gramer/Dil Bilgisi Kitabı).

Bu “Yazmaların” adının geçtiği kaynaklar

1. 6. Türkçeye Işık Tutan Bilgin: Kaşgarlı Mahmud

Kaşgarlı Mahmud, Türkçeyi korumak ve değerini bilimsel yöntemlerle ortaya koymak için çalışmıştır.

Türkçenin yazılı temellerini ve kültürünü gösteren, birisi henüz bulunmamış, iki önemli “Yazma” yazarak, Türkçenin temellerini oluşturan yazılı tarihine liderlik yapmıştır.

Türkçenin bilgi ve belgelerini toplamak için “alan çalışması” yapmış, bilimsel yöntemlerle çalışmıştır.

Bölgedeki kentleri, yerleri gezmiştir, Türkçenin değişik lehçelerini (diyalekt) incelemiş ve öğrenmiştir.

1. 7. Kaşgarlı Mahmud Yazmaları, Türkçenin Yazılı Temelleri

En önemli yapıtı, Divanu Lgati’t-Türk olup, Türkçe-Arapça sözlüktür.

Bu Yazma, Türkçeyi Araplara tanıtmak için yazılmıştır ve ilk Türkçe sözlüktür.

Kaşgarlı Mahmud bu çalışmaları ile Türkçenin yazılı temellerinin tarihi açısından;

• Türkçe Sözlükbilim ve
• Dilbilimin kurucusu olmuştur.

3. Divanu Lugatit-Türk (1072-1074)’ün BULUNMASI

1. Kaşgarlı Maḥmud, “25 Ocak 1072 Çar. - 10 Şubat 1074 Pzt.” Döneminde Bağdat’da yazmıştır.

Abbasi Halifesi Muktadì (1075-1094)’ye “9 Ocak 1077 Pzt. Günü” sunulmuştur.

Güncel olarak, İstanbul Millet Kütüphanesi Ali Emiri Kitaplığı’nda (Fotoğraf 7) (Arapça No: 4189). Divanu Lugati’t-Türk’ün, bir tek örneği elde bulunmaktadır (Fotoğraf 8-13).

Fotoğraf 7. İstanbul Millet Kütüphanesi. Ali Emiri, Fatih’te Feyzullh Efendi Medresesi’nde Millet Kütüphanesi’ni  1916 yılında kurmuş ve 15 000 kitap bağışlamıştır. Bunlar arasında, dünyada tek örneği bulunan Divanu Lugati’t Türk de bulunmaktadır. https://gezibilen.com/travelpoint/istanbul/millet-yazma-eser-kutuphanesi

  

Fotoğraf 8-9. Divanu Lugati’t-Türk (1072-1074), İstanbul Millet Kütüphanesi Ali Emiri Kitaplığı’nda koruma altındadır (Arapça No: 4189).

   

Fotoğraf 10-12. Divanu Lugati’t-Türk yazmasının eldeki tek örneğinin tıpkıbasımı. Kapak ile 1. ve 2. sayfaları. Alaattin Kral Basımevi, Ankara, 1941. https://tr.wikisource.org/wiki/Dosya:D%C3%AEv%C3%A2n%C3%BC_Lug%C3%A2ti%27t-T%C3%BCrk_t%C4%B1pk%C4%B1bas%C4%B1m.pdf

Fotoğraf 13. Divanu Lugati’t-Türk (1072-1074), 1914’de Ali Emiri tarafından bulunmuş, 1916 yılından beri, İstanbul Millet Kütüphanesi Ali Emiri Kitaplığı’nda koruma altındadır (Arapça No: 4189).

2. Şam’da, Sāveli Ebū Bekir oğlu Muḥammed eldeki Yazmayı yazmıştır (Bitiş: 1 Ağustos 1266 Paz.).
3. Maliye Bakanı Vanizade Nazif Bey

Varlığı bilinen, Divanü Lugati’t Türk’e, 1914 yılında ilginç bir biçimde ulaşılmıştır.

Maliye Bakanı Vanizade Nazif Bey’in kitaplığından çıktığı anlaşılmıştır.

Nazif Bey, yakını Bayana vermiş, gerek olursa, 30 Altına satmasını söylemiştir.

4. Kitapçı (Sahaf) Burhan Bey

Bayan, Kitapçı (Sahaf) Burhan Bey’e “Yazmayı” getirerek, karşılığında 30 Altın istemiştir.

5. Eğitim Bakanı Emrullah Bey

Burhan Bey, Eğitim Bakanı Emrullah Bey’e, “Yazmayı” götürmüş, satın alınmasını istemiştir.

Eğitim Bakanlığı Kurulu, 10 Altın önermiş, Burhan Bey ve Bayan kabul etmemiştir.

6. Ali Emiri (Diyarbakır 1857 - İstanbul 1924)

Ali Emiri (Fotoğraf 14), Burhan Bey’den durumu öğrenmiş, “Yazmayı” almak için çabalamıştır.  

Ali Emiri, Faik Reşit Bey (Darülfünun Edebiyat Muallimi)’den borç 20 Altın almış, 10 Altın kendi eklemiş, 30 Altını Burhan Bey’e vermiş ve Yazmayı satın almıştır. Burhan Bey’e de, ayrıca 3 Altın vermiştir.

Sonuçta, Ali Emiri’nin 1915 yılında eski Maliye Bakanı Vânîzâde Nazif Paşa’nın ailesinden satın alıp Millet Kütüphanesi’ne bağışladığı yazma, eldeki tek örnektir.

4.  Divanu Lugati’t-Türk’ün Yayını İçin Gösterilen Çabalar

1. Kilisli Rifat Bilge (Muallim) (Kilis 1874 – Ankara 1953)

2. Besim Atalay (Uşak 1882 - Ankara 1965) (Fotoğraf 16)

–   Divanu Lugati’t-Türk Tercümesi, Cilt 3 TDK, (Ankara,1941)

3. Carl Brockelmann (1868 – 1956) (Fotoğraf 17)
   • Brockelmann C. “On birinci yüzyılda Türklerin dilleri ve boyları hakkında”.

“Maḥmūd al-Kāşgharî über die Sprachen und die Stämme der Türken im 11. Jahrh.”, Kőrösi-Csoma Archivum: Budapest 1921-25, C 1; 26-40.

“Cari Brockelmann, tamamen Kilisli Rifat çalışmasına dayanan bir sözlükçe basar (1928)”.

• • Brockelmann C. “Kaşgarlı Mahmud’un Divanu Lugati’t Türk’e göre Orta Türkçe söz varlığı”.

“Mitteltürkischer Wortschatz nach Maḥmūd al-Kāšγarîs Dîvān luγāt at-Turk: Budapeşte 1928; VI+252.

4. Birinci Türk Dili Kurultayı (1932) Sonrası, Kilisli Rıfat Bige

Dîvânu Lugâti-t Türk’ün yeniden çevirisi kararı alınmış, iş yine Kilisli Rıfat Bige’ye verilmiştir.

O da hazırladığı çalışmasını Türk Dili Tetkik Cemiyeti Kurulu’na teslim etmiştir.

Kurul “Ragıp Hulusi, Hâmit Zübeyir, Besim Atalay”, gelen fişlere bakmış, kimi düzeltmeler istemiş, fişler Kurul ile Kilisli Rıfat Blige arasında gidip gelmiş, sonuçsuz kalmıştır.

5. Robert Dankoff (NY Rogester 1943 -) (Fotoğraf 18), James Kelly

• “Compendium of the Turkic Dialects” (Dīwān Luġāt at-Turk) adıyla İngilizce’ye çevirmiştir.

[ve James Kelly] Mahmud al-Kashgari, Compendium of the Turkic Dialects (Diwan Lugat at-Turk), edited and translated with introduction and indices. Cambridge, Mass. [Sources of Oriental Languages and Literatures, yay. Şinasi Tekin.] Part I: 1982 (XI + 416). Part II: 1984 (III + 381). Part III: 1985 (337 + mikrofişler).

  

Fotoğraf 14. Ali Emiri (Diyarbakır 1857-İstanbul 1924), Fotoğraf 15. Kilisli Rifat Bilge (Kilis 1874 – Ankara 1953),

Fotoğraf 16. Besim Atalay (Uşak 1882 - Ankara 1965),

          

Fotoğraf 17. Prof Dr. Carl Brockelmann (1868 – 1956).

Fotoğraf 18. Prof. Dr. Robert Dankoff (New York, Rogester 1943 - )

6. Divanu Lugati’t-Türk’ün Tıpkıbasımları

V. Divanu Lugati’t-Türk (1072-1074)’ün Önemi

1. Türkçe’nin ve Lehçeleri’nin 951 Yıllık Ortak Değeri

Divanu Lugati’t-Türk yazması, Türkiye, Orta Asya, İran, Kafkasya, Balkanlar, Orta Doğu’daki Türkçe konuşan halkları için de kültürel ve toplumsal ortak bir değerdir.

 –   “Türkçe lehçeleri-diyalekt, toplayan kitaptır”,

– Divanu Lugatit-Türk, Türkçe - Arapça sözlüktür,

– Türkçe’nin en önemli yazılı kaynağıdır,

Özellikle, 11. yy için, çeşitli Türkçe lehçelerinin (diyalekt), çeşitli kültürel ögelerin, yerel folklor ve etnografya bilgilerinin günümüze yansıması açısından önemlidir.

2. İlk Türkçe Sözlük ve Dil Bilgisi Kitabı
3. Türkçe’nin Dünya Haritası (Kartografya)

Türkler tarafından çizilen, Türkçe’nin konuşulduğu yerleri gösteren, ilk dünya haritası (Fotoğraf 19)

"Dünya Haritası" içermesi (Kartografya), Türkçe’nin dağılımını, lehçelerini,  kültürleri, sözlükbilim, dil bilgisi, etnografya, kartografya, ekoloji bilgileri içermesi nedeniyle, bilimsel belge niteliği taşımaktadır.

Türkçe lehçelerine; Uygur, Kazak, Özbek, Azeri Türkçesi ve İngilizce, Rusça, Çince, Farsça’ya çevrilmiş.

• Bilimsel yöntemlerle, Türkçe konuşan tüm boylarını ve Türkçe lehçelerini ele almıştır.
• Türkçe konuşan toplulukların; boyları ve lehçeleri yanı sıra; kültür, inanç, yaşam, bilim, sanat ve dil özellikleri yanı sıra, tıp, sağlık ve sağaltım yöntemleri ile ilgili bilgiler vermektedir.
• 7500’den çok sözcük içermektedir.
• Türkçe’nin bilim ve yazın dili özelliklerini göstermiştir.
• Türkçe’nin bilinen en eski atasözlerini içermektedir.

4. Oniki Hayvanlı Türk Takvimi (Fotoğraf 20).

 

Fotoğraf 19. Divanu Lugati’t-Türk’de bulunan, Kaşgarlı Mahmud tarafından çizilen “ilk Türk dünyası haritası”. Public Domain, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=31532651

Fotoğraf 20. Divanu Lugati’t-Türk’te bulunan, “Oniki Hayvanlı Türk Takvimi.

https://tdk.gov.tr/divanu-lugatit-turk/kasgarli-mahmud-ve-divanu-lugatit-turk/

5. Divanu Lugati’t Türk, Ansiklopedik Sözlük
6. Divanu Lugati’t-Türk, Keşf-i Zünun (Bibliyografya) (1652) (Katip Çelebi)’da geçmektedir.
7. Kaşgarlı Mahmud; 951 yıl önce yazdığı Divanu Lugati’t-Türk (1072-1074) ile yaşamaktadır.
8. Divanu Lugati’t-Türk, Türkçe ve Türkçe Lehçelerinin Ortak Değeri ve kitabıdır.

VI. UNESCO ve Divanu LUgati’t Türk

2008; Kaşgarlı Mahmud’un doğumunun 1000. Anma Yılı (1008/2008) olarak kabul edilmiştir.

2017; Divanu Lügati't Türk;

• “Dünya Belleğine” (Memory of the World) alınmış (2017),
• “Korunması gerekli en değerli yazılı belgeler” arasında yer almış,
•  “İnsanlığın evrensel kültürel kalıtı” olarak kabul edilmiştir.

2024;Divanu Lügati't Türk’ün yazılışının 950. yılının kutlanmasını kabul etmiştir (Fotoğraf 21).

Kaşgarlı Mahmud, Türkçe’nin uygarlık, bilgi, bilim dili boyutunun dünyaca tanınmasını sağlamıştır.

Divanu Lügati’t Türk, Türkçe ve Lehçelerinin en eski ve değerli ortak kitabıdır.

Fotoğraf 21. UNESCO’nun 7-22 Kasım 2023 günlerindeki 42. Genel Kurulu’nda 42 C/15 sayılı belgesi ile alınan kararla, “Dîvanu Lugati't-Türk’ün Yazılışının 950. Yıl Dönümü”; Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Türkiye, Türkmenistan ve Özbekistan ile Macaristan, Moritanya, Fas ve Katar’ın desteğiyle 2024 UNESCO Anma ve Kutlama Yıl Dönümleri arasına alınmıştır.

• Geçmişten Günümüze Kültür, Tarih, Dil ve Bilim Köprüsü

Cumhuriyet yönetiminin M. Kemal Atatürk’ün liderliğinde yapmış olduğu Dil Devrimi ve Harf /Yazı Devriminin; Türkiye’nin kültürel alanda ilerlemesinde ve çağdaş dünyada yer almasında çok önemli bir yeri bulunmaktadır. Türkçenin gelişmesi; Eğitimde, iletişimde, bilimsel ve kültürel alanlarda toplumun çağdaşlaşmasında ve “cehaletin” geriletilmesinde önemli bir etkendir. 

7. Sonuç ve Öneriler

1. Divanu Lugati’t-Türk, Türkçe’nin Ortak Değeri

• “Türkçe konuşan toplulukları birleştiren ortak değer”
• Türkçe’nin, bilim, tıp, kültür, yazın, sanat dili olarak tarihteki yerinin ve güncel öneminin daha geniş kitlelere tanıtılması,
• Diğer dillerde olduğu gibi, Türkçe’nin ortak temel üzerinde bilim, kültür dili olarak gelişmesi,
• Türkçe konuşlan yerlerde, İngilizcede olduğu gibi, Ortak abece/yazı ile yazılı kaynak oluşturulmasının önemi,
• Bilimsel, kültürel, yazınsal anlamda evrensel değeri olan Türkçe yazılı kaynakların, yazmaların dünya uygarlığına katkısının araştırılması gereklidir.

2. Dünya’da Türkçe Konuşan Toplulukların Ortak Dil Bayramı (10 Şubat 1074)

• 13 Mayıs 1277; Karamanoğlu Mehmet Bey Fermanı,
• 26 Eylül 1932; M. Kemal Atatürk’ün başlattığı dilde, yazında yenilikler, Birinci Türk Dili Kurultayı’nın açılış günü anısına (26 Eylül 1932), “26 Eylül günü Dil Bayramı”  olmuştur.
• 10 Şubat 1074; Türkçenin önemini, 951 yıl önceden saptayarak;

• Çağları aşan büyük bir bilimsel yapıt ortaya koyan Kaşgarlı Maḥmud’un,
• Türkçe’nin ortak değeri Divanu Lugati’t-Türk’ü bitirdiği gün (10 Şubat 1074) de
• Dünya’da Türkçe konuşan toplulukların Ortak Dil Bayramı olmalıdır.

3. Kaşgarlı Mahmud ve Divanu Lügati’t Türk ve “Anı Pulları”

Kaşgarlı Mahmud ve Divanu Lügati’t Türk konulu PTT Anı Pulları basılarak, önemi vurgulanmalıdır. Şimdiye dek iki kez; 1972 ve 2008 yıllarında basılmıştır.

4. Kaşgarlı Mahmud ve Divanu Lugati’t Türk’ü İnceleme Güncel Bilim Kurulu

Güncel bilimsel ve teknolojik yöntemlerle, “görevli” bir bilim kurulu tarafından, yeniden incelenmesi ve üzerinde bilimsel yöntemlerle çalışılması gereklidir.

Bu kurul, Divanu Lugati’t Türk konusunda çalışmış, yayınları olan bilim insanlarından oluşabilir.

Kaynaklar

6. 1. Bilge Rifat (Kilisli). Mahmud al-Kaşgarî: Kitab Divân Lugat at-Türk, 3 cilt, İstanbul, 1917–1919.
   2. Atalay B (Ç). Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi I-III. Türk Dil Kurumu Yayınları/41: Ankara, 1998;21-523.
   3. Aycil S. Kâşgarlı Mahmud Temalı Filatelik Materyaller ve Hatıra Paraları Üzerine Bir Değerlendirme. KSUSBD 2024:21;31-40.
   4. Bozkurt MF. Kaşgarlı Mahmud, Divan-ü Lūgat-it-Türk (Türk Dili Divanı). Eğitim Yayınevi, Konya 2012.        
   5. Brockelmann C. “Maḥmūd al-Kāşgharî über die Sprachen und die Stämme der Türken im 11. Jahrh.”, Kőrösi-Csoma Archivum: Budapest 1921-25, C 1, ss. 26-40.
   6. Brockelmann C. Mitteltürkischer Wortschatz nach Maḥmūd al-Kāšγarîs Dîvān luγāt at-Turk: Budapeşte 1928, VI+252 s. (Bibliotheca Oriantalis Hungarica I. Kőrösi Csoma-Gesellschaft-Leipzig, Otto Harrassowitz).
   7. Canda MŞ. Kutadgu Bilig (1069-70) -Kültür ve Bilim Dili Türkçe’nin Yazılı Temelleri I- Ajans Bakırçay, 29 Ekim 2025
7. Canda MŞ. Türkçenin tıp dili olarak tarihsel gelişimi ve Dünyaya katkıları. Türk Nefroloji Derneği Terim Kolu Bülteni 2015;11(10):4-9.
8. Canda MŞ. Türkiye’de tıpta çağdaşlaşma çabaları. Ajans Bakırçay. 03.06.2022,  İzmir.
9. Canda MŞ. Tıp Alanında, Türkçenin Yazılı Kaynakları. Ajans Bakırçay. 11.10.2022.
10. Canda MŞ. Amasyalı Şerafaddin Sabuncuoğlu ve Cerrahiyetü'l-Haniyye'nin (1468) Tıp Alanında, Türkçenin Yazılı Kaynakları Açısından Önemi. Ajans Bakrçay 18 Ekim 2022.
11. Canda MŞ. Cumhuriyetin 100. Yılında, Çağdaş Tıp Eğitimi, Türkçe yazılı kaynk. Ajans Bakırçay 27 Aralık 2022.
12. Canda MŞ. Cumhuriyet’in 102. Yılında, Türkçe’nin Gelişimi ve Dil Bayramı. Ajans Bakırçay 02 Ekim 2025.
13. Dankoff R, Kelly J. Sources of Oriental Languages and Literatures 7, Türkish Sources  VII. 1982-1985.

Türk Şiveleri Lügatı (Divanü Lugat-it-Türk), Cilt: 1 - 3 [Türkçe]. Compendium of the Turkic Dialects (Diwan Luyat at-Turk), Part: 1 – 3. Yazar: Mahmud el-Kaşgari. Hazırlayan: Robert Dankoff, James Kelly (İnceleme, Tenkitli Metin, İngilizce Tercüme, Dizinler), Şinasi Tekin, Gönül Alpay Tekin (Edited by). Harvard Üniversitesi Yakındoğu Dil. ve Med. Bölümü. Cambridge, 1982-1985;416+381+337 s.

14. Ormanoğlu Ç, Ünal E, Çevlik Z. Dîvânu Lugâti’t-Türk’teki Harita ve Ortaöğuda Tanınırlığı. ÇAKÜTAD 2022/1.
15. Yıldırım RV. Atatürk Türkiye’sinde salgın hastalıklarla mücadele. Şalom Dergisi, 4 Kasım 2020;105:-