Kutadgu Bilig (1069-1070) -Kültür ve Bilim Dili Türkçe’nin Yazılı Temelleri-

1. Giriş ve Amaç

Kutadgu Bilig (Fotoğraf 1), Balasagunlu Yusuf Has Hacib (Fotoğraf 2 tarafından, 1069-1070 yıllarında Balasagun ve Kaşgar’da yazılmış, tarihsel süreçde, Türkçe yazılı kaynakların en önemli ve en eskisidir.

Fotoğraf 1. Kutadgu Bilig’i, Yusuf Has Hacib, 1069-1070 yıllarında, Balasagun ve Kaşğar’da yazmşıtır.

(Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig, Çev. Reşid Rahmeti Arat, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1988;477)

Fotoğraf 2. Balasagunlu Yusuf Has Hacib (1017 (1019) Balasagun-1077 Kaşgar)

Bir dilin, uygar dünyada varlığı; topluma ve dünya uygarlığına yapmış olduğu katkılar ve ortaya koyduğu yazılı kaynaklar ile kanıtlanabilir.

Bu nedenle, tüm kültürlerin ve dillerin varlığını, yerelde ve değişik coğrafyalarda sürdürebilmesi ve yaşaması açısından, geçmişten günümüze ulaşan yazılı kaynaklar ve yazılı belgeler önemlidir.

Çünkü diller, toplumların yaşadığı ve geçtiği yerlerden, karşılaştığı çevreden, inançlardan, kültürlerden, yeniliklerden, yeni bilgilerden etkilenerek yoluna devam eder ve ortaya koyduğu değerlerle dünya uygarlığına katkıda bulunur.

Türkçe aşısından bakarsak; köklü bir kültür, sanat, yazın, düşün, bilim dili olarak gelişimi, devlet yaşamında yer edinmesi zaman almış olmasına karşın, köklerinin çok eskilere gittiği anlaşılmaktadır.

Göktürk Yazıtları (8 yy) ve Uygur Yazmaları (9-10 yy) sonrasında da önemli gelişmeler olmuştur:

Karahanlı Devleti (840-1042) zamanında, Uygur alfabesi ve Uygur Türkçesinin devamı, Karahanlı Türkçesi “Hakaniye, Çağatay” geçerli olmuş ve bu dil 14. yüzyılda Çağatay Türkçesi adını almıştır.

Bu dönemde, Arapça, Farsça, toplumda ve yönetimde, dil ve kültür olarak, henüz etkin olamamıştır.

Alpaslan’ın Anadolu’ya yeni ulaştığı ve Bizanslılar ile karşılaştığı yıllarda (1063 Ani, 1071 Malazgirt), Kaşgar’da, dönemin kültür ve uygarlığına, Türkçe’nin gelişim tarihine tanıklık eden Türkçe yazılı kaynaklar üreten;

• Balasagunlu Yusuf Has Hacib,
• Kaşgarlı Mahmud,
• Yüknekli Edip Ahmet gibi değerli yazarlar yetişmiş olduğu görülmektedir.

Dönemin, bu bilge yazarları tarafından üretilen yapıtlardan ilki,

• Kutadgu Bilig’tir.

Diğerleri de şunlardır:

• Divanu Lügati’t Türk (Türkçe-Arapça Sözlük),
• Atabetü'l-Hakayık (Gerçeklerin Eşiği).

Sonraki dönemlerde;

• Muhakematül Lüğateyn (İki Dilin Karşılaştırması)(Türkçe Farsça Sözlük) (Herat, Aralık 1499),
• Cerrahütül Haniyye (Amasya, 1465) gibi, güncelliğini koruyan pek çok yazılı yapıt yazılmıştır.

Kültür, sanat, yazın, düşün ve bilimsel alanlarda, tarihsel süreç içinde, Türkçe’nin gelişiminde temel oluşturan yazılı kaynakların, güncel olarak topluma tanıtılması ve değerinin vurgulanması önemlidir.

Bu amaçla, yukarıda belirtilen, Türkçe yazılı kaynaklar içinde, bilinen en eski Türkçe yazılı yapıt olan Kutadgu Bilig, tarihsel ve bilimsel önemi nedeniyle yeniden incelenecektir.

Arat RR. Atebetü'l Hakayık, İstanbul 1951, TDK Yayınları, Ankara 1992.

Uzuntaş, H. Kutadgu Bilig’de “vakt-i subh.” Humanitas, 2022;10(20), 378-393.

2. Kutadgu Bilig’in Önemi Nedir?

Kutadgu Bilig, Balasagulu Yusuf Has Hacib tarafından 1069 yılında Balasagun’da yazılmaya başlanmış, 1070 yılında Kasgar’da bitirilmiştir.

Kutadgu Bilig, “mutluluk veren bilgi”, “devlet yönetim bilgisi” anlamı taşıdığı bildirilmektedir.

Balasağunlu Yusuf, 50 yaşında, bilimsel bir anlayışla Kutadgu Bilig’i yazarak, Türkçe yazılı kaynakların, tarihsel zamanlarda görülmesinde, bilinen ilk adımı atmış ve tarihe geçmiştir.

Kutadgu Bilig’i, Saray’da Tamgaç Kara Buğra Han’a okuyan Balasağunlu Yusuf, bu yapıtın çok beğenilmesi üzerine, Karahanlı Sarayı’nda, “Ulu Has Hacib” görevine gelmiştir.

Kutadgu Bilig, güncel olarak, bilimsel değeri olan, Türkçe’nin bilinen en eski eşsiz yazılı kaynağıdır.

Kutadgu Bilig, toplumsal yaşamın, siyasal, yönetsel, inanç, moral ve kültürel değerleri gibi, iç  yapısı konusunda bilgiler vermektedir.

Balasağunlu Yusuf Has Hacib Kimdir?

Balasagulu Yusuf Has Hacib 1017 (1019) yılında Balasagun’da doğmuş, 1077 yılında Kaşgar’da vefat etmiştir (Fotoğraf 3).

Balasagun’da iyi bir eğitim almış olan Yusuf Has Hacib, kendini çok iyi yetiştirmiş, toplumda Balasagunlu Yusuf olarak tanınmıştır.

Yusuf Has Hacib; Astronomi, Cebir, Aritmetik, Geometri eğitimi almıştır.

Yusuf Has Hacib Türkçe dışında, Arapça ve Farsça bilmektedir.

Yaşadığı dönemin “entelektüel” bir değeri olarak saygı gören Yusuf Has Hacib’in yazmış olduğu Kutadgu Bilik, çağının uygarlık bilgilerini günümüze yansıtması ve Türkçe’nin özgün bir yazılı kaynağı olması nedeniyle, güncel olarak da bilim ve kültür dünyasında ilgi görmektedir. 

Fotoğraf 3. Yusuf Ulu Has Hacib 1017 (1019)’da Balasagun’da doğmuş, 1077’de Kaşgar’da vefat etmiştir.

3. Kutadgu Bilig İle İlgili İlk Yayın Yapanlar Kimlerdir?

Julius Klaproth (1820), Alman bilim insanı, Kutadgu Bilig ile ilgili ilk makaleyi “Uygurların' Dili ve Yazısı Üzerine İncelemeler” yazmıştır.

Klaproth J. Abhandlung über die Sprache undSchrift der Uiguren. Paris. [Nachdruck der Ausgabe von 1820 mit einem Vorwort von WOLFGANGEKKEHARD SCHARLIPPHamburg 1985.

Pierre Amédée Jaubert (1825), Fransız bilim insanı, Kutadgu Bilig ile ilgili ilk makalelerden birisini yazmıştır.

Pierre Amédée Jaubert. “Notice d’un manuscrit turc en caractères ouigoures, envoyé par M. de Hammer, à M. Abel-Rémusat” 1825.

4. Kutadgu Bilig Türkçe Çevirisi; Prof. Dr. Reşid Rahmeti Arat, 1947,1959

Türkiye’de Kutadgu Bilig’in tüm sürümlerini inceleyerek 1947 yılında yayınlayan Prof. Dr. Reşit Rahmeti Arat’dır.

Kutadgu Bilig’in doğrudan kaynak dilden diğer dile çok az çevirisi vardır.

Genelde, çeşitli dillere çeviriler, Prof. Dr. Reşid Rahmeti Arat’ın (1947,1959) güncel Türkçeye karşılaştırmalı çevirisi dikkate alınarak yapılmıştır.

Kutadgu Bilig: Güncel Türkçeye Çevirisi. Prof. Dr. Reşid Rahmeti Arat, 1947,1959.

Prof. Dr. Reşid Rahmeti Arat (1900-1964), 25 yıl çalışarak, Kutadgu Bilig’i güncel Türkçeye çevirmiştir (1947,1959) (Fotoğraf 4).

Kutadgu Bilig’in doğrudan üç sürümünün karşılaştırmalı bütüncül “transkripsiyonu” (1947) ve Güncel Türkiye Türkçesi çevirisi (1959) Prof. Dr. Reşid Rahmeti Arat’ın büyük emeği ile olmuştur.

Prof. Dr. Reşid Rahmeti Arat’ın Kutadgu Bilig “transkripsiyonu” ve güncel Türkiye Türkçesi çevirisi, hemen tüm çevirilerin de kaynağıdır (Fotoğraf 5-7):

Arat'ın, önceden hazırladığı, metnin indeksi vefatından sonra Kemal Eraslan, Osman Fikri Sertkaya ve Nuri Yüce tarafından tamamlanarak 1979'da yayımlanmıştır.

Fotoğraf 4. Prof. Dr. Reşid Rahmeti Arat (1900-1964), 25 yıl çalışarak, Kutadgu Bilig’i güncel Türkçeye çevirmiştir (1947,1959).

Fotoğraf 5-7. Prof. Dr. Reşit Rahmeti Arat (1900-1964). 1933 Üniversite Reformu’nda, Türkiye’ye davet edilerek İstanbul Üniversitesi’ne Profesör olarak atanmıştır. Türkçenin gelişimini, çağdaş bilgilerin ışığında incelemiştir. Türkiye’de Kutadgu Bilig’in tüm sürümlerini inceleyerek 1947 yılında yayınlamıştır.

Arat RR. Kutadgu Bilig I, Metin. TDK (Ankara) , İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1947.

Arat RR. Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig II Çeviri: TTK  No:20, 1959 (I955),

Arat RR. Kutadgu Bilig, III indeks. Yay. K. Eraslan, O. F. Sertkaya, N. Yüce. TKAE İstanbul 1979.

5. Kutatgu Biliğ’in Bilinen 3 Temel Sürümü Hangileridir?

1. Herat ya da Viyana sürümü:

• 1439 yılında Uygur harfleriyle Herat'ta basılmıştır.
• Önce Tokat'a, oradan da İstanbul'a getirilmiştir.

• XVIII. yy sonlarında tarihçi Hammer İstanbul'dan Viyana'ya götürmüştür.
• Şu anda Viyana'da Avusturya Devlet Kütüphanesi'ndedir.
• Herat sürümünü ilk tanıtan, A. Jaubert'tir (1925).

2.  Kahire (Memluk Sarayı) sürümü:

• 1361 (1374) öncesi Memlük komutanı  İzzeddin Aydemir adına Mısır'da basılmıştır.
• Kahire'de 1896’da Hidiv Kütüphanesi Müdürü Dr. Moritz bulmuş, Arap harfli ile yazılmıştır.
• Şu anda Kahire'de Kahire’de, Mısır Devlet Kütüphanesi'ndedir.

3. Taşkent (Fergana) sürümlerinin tıpkıbasımı:

• Türk Dil Kurumu üç cilt olarak 2015 ve 2018 yıllarında yayınlamıştır (Fotoğraf 3).
• Taşkent (Fergana) sürümü XIV. yy ilk yarısında basılmıştır.
• 1913 yılında Zeki Velidi Togan Fergana'da bulumuş ve bir yazıyla tanıtmıştır.
• I. Dünya Savaşı sırasında kaybolmuştur.
• 1925'te Özbek yazar Fıtrat yeniden bulunmuştur.
•  Şu anda Taşkent'tedir.

Tokat F. Kutadgu Bilig. Türk Maarif Ansiklopedisi. //turkmaarifansiklopedisi.org.tr/kutadgu-bilig.

Uçar E. Kutadgu Bilig’in Kronolojik Kaynakçası  (1825-2018). JOTS 2019;3(1):139-239.

VI. Kutadgu Biliğ’in İçeriğinde Neler Vardır?

- Kut/Kutadgu sözcüğü, ”adalet ve hukuk elinde olan kimse”, “yetkisini tanrıdan alan sultan” yönetici ya da yönetim anlamı taşıyor.

- Kutadgu Bilig, bilgi, erdem, adalet ve toplum yapısı üzerine görüşler bildirmektedir (Siyasetname).

- Kutatgu Bilig, “Yönetim bilgisi”, “iyi yönetim bilgisi”, “iyi yönetim için uyulacak adalet ve hukuk kuralları, ilkeleri” ve sonuçta “mutluluk veren bilgi” olarak tanımlanmıştır.

- Kutadgu Bilig, “Mutluluk veren bilgi”, “Hükümdar olma bilgisi” anlamına gelmektedir.

- Kutadgu Bilig, Karahanlı Türkçesi (Hakaniye) ile yazılmıştır.

- Kutadgu Bilig, çağına tanıklık eden, Türkçe’nin en önemli yazılı kaynakları içinde en baştadır.

- Kutadgu Bilig, yazın alanında da, Türkçe tarihinin ilk yapıtı olarak kabul edilmektedir.

VI. Kutadgu Bilig’de Ne Anlatılmaktadır?

4 ayrı bireyin simgelediği

• Adalet (Kün togdı, Doğan güneş, Hükumdar)
• Mutluluk (Ay toldı, Ay doldu, Dolunay, Vezir, Devlet)
• Akıl, anlayış (Ögdülmiş, Vezirin oğlu) ve
• Gelecek, dünya işlerinin sonu (Odgurmış, Vezirin kardeşi) kavramlar ile bunların arasındaki konuşmalarda,

Devleti yönetenlerde olması gereken nitelikler (liyakat);

• Birey,
• Devlet,
• Toplum ilişkilerinin düzenlenmesi anlatılmıştır.

Kutadgu Bilig’de, Yusuf Has Hacib, “Siyasetnâme” biçimi söylemiyle sosyal tarihe öncülük etmiştir.

VII. Kutadgu Bilig’de Özlü Sözler

• “Yalnız kendi çıkarını gözeten dosta gönül bağlama. Yarar görmezse, düşman olur.”
• “İnsan, binlerce yaşasa, istediklerine kavuşsa bile, yine isteği bitmez.”
• “İşi adaletle yap, buna gayret et; hiç bir zaman zulüm etme.”
• “Bütün iyilikler bilginin yararıdır.”
• “Bilgi ile göğe dahi yol bulunur.”

VIII. Kutadgu Bilig’e Göre Liyakatın Önemi

• “İş bilirse bilgili ve akıllı insan bilir”,
• “İş yaparsa bilgili ve akıllı insan yapar.”

IX. Uluslararası Kutadgu Bilig Kurultayı ve UNESCO (2019)

Türk Dil Kurumu, Uluslararası Kutadgu Bilig Kurultayı (26-28 Eylül 2019, Ankara) düzenlemiştir (Fotoğraf 8).

UNESCO 2019 yılını, Kutadgu Bilig Yılı ilan etmiştir.

UNESCO, Azerbaycan ve Kazakistan'ın önerisiyle 2019 yılını Kutadgu Bilig Yılı ilan etmiştir (Fotoğraf 9).

2019 yılı, Kutadgu Bilig'in, Yusuf Has Hacib tarafından yazılışının 950. yıldönümüdür.

2019 yılı ayrıca Yusuf Hacib'in doğumunun 1000. yılıdır.

Fotoğraf 8. Uluslararası Kutadgu Bilig Kurultayı, 26-28 Eylül 2019, Ankara, Türk Dil Kurumu yayını.

Fotoğraf 9. UNESCO, Azerbaycan ve Kazakistan'ın önerisiyle 2019 yılını Kutadgu Bilig Yılı ilan etmiştir.

2019 yılı, Kutadgu Bilig'in, Yusuf Has Hacib tarafından yazılışının 950. yıldönümüdür.

2019 yılı ayrıca Yusuf Hacib'in doğumunun 1000. yılıdır.

X. Kutadgu Bilig: Güncel Türkçeye Uyarlama

• Fikri Silahdaroğlu, Kültür Bakanlığı, 1996 (Fotoğraf 9).

Fotoğraf 9. Kutadgu Bilig: Güncel Türkçeye Uyarlama (Silahdaroğlu F.). Kültür Bakanlığı,  Ankara, 1996.

XI. Kutadgu Bilig’in Almanca, İngilizce ve Diğer Dillere Çevirileri

1.    Armin Vambery (1870), Macar bilim insanı. Kutadgu Bilig'i ilk olarak yayınlamıştır

Vámbéry 1870 yılında, Uygur harfli Viyana (Herat) sürümünden Almanca çevirisini yapmıştır.

Bu çalışma Viyana sürümünün tam çevirisi olmayıp Kutadgu Bilig’in çeşitli bölümlerini içerir.

Vambery H. Uigurische Sprachmonumente Kudatku Bilik. Innsbruck 1870 (tıpkıbasımı: Osnabrück 1985).

2.    Radloff W. 1910’da, Viyana, Kahire sürümlerinin  (transkripsiyonu) Almanca çevirisi

Radloff da tam bir çeviri yapmamıştır; ilk 95 sayfa Kahire, 96-185. sayfa da Viyana sürümünden almıştır.

Wilhelm Radloff (1910), Kutadgu Bilig’i Vambery’den sonra ikinci kez yayınlamıştır.

Wilhelm Radloff, Alman asıllı Rus doğu bilimcidir.

Radloff W. Kudatku Bilik. Faesimile der uigurisehen Handsehrift der K.K. Hofbibliothek in Wien. St.-Petersburg 1890; Das Kudatku Bilik des Jusuf ChassHadschib aus Biilasagun. Theil i. Der Text inTranseription, St.-Petersburg 1891.

3.      Dankoff R. 1983, Kutadgu Bilik’in İngilizce Çevirisi

Prof. Dr. Robert Dankoff (1943-), Kutadgu Bilig’i, Prof. Dr. Reşid Rahmeti Arat’ın çevirisinden, geniş bir incelemeyle, İngilizceye çevirmiştir (Wisdom of Royal Glory, Chicago, 1983). (Fotoğraf 10).

Fotoğraf 10. Dankoff R. Kutatgu Bilig (Yusuf Has Hacib). Wisdom of Royal Glory: A Turko-Islamic Mirror for Princes  The University of Chicago Press, Publications of the Center for Middle Eastern Studies, no.16, Chicago, London, United Kingdom, 1983.

4. Kutadgu Bilig’in diğer Dillere Çevirileri

• Özbek (Kerimov 1971, Tohliyev 1990),
• Çağdaş Uygur (Ziyaî, Ötkür, Yüsüp 1984, Turdi ve Ekber 2006),
• Kazak (Egevbaev 1986), 
• Kırğız (Kozubekov 1988, Sıdıkov 2013),
• Azeri (Väliyev-Äskär 1994, Ulutürk 1998) ile
• Rusça (DTS, Nadelyaev vd 1969, İvanov 1983),
• Çince (1986).

XII. Sonuç

Kutadgu Bilig, Balasagunlu Yusuf Has Hacib tarafından, 1069-1070 yıllarında Balasagun ve Kaşgar’da yazılmıştır.

Kutadgu Bilig, tarihsel sürecde, en eski önemli Türkçe yazılı kaynaktır.

Kutadgu Bilig, Türkçe’nin, eğitim, bilim, tıp, kültür, yazın dili olarak tarihsel gelişiminde, önemli yeri olan bir tanıktır.

Kutadgu Bilig’in ve belirtilen diğer yapıtların, dijital çağın da yardımı ile daha geniş kitlelerce, tanıtılması gereklidir.

Yeni bilimsel çalışmaların ışığında, Kutadgu Bilik gibi yeni yazılı kaynakların bulunma olasılığı bulunmaktadır.

Güncel olarak, Türkçe’nin ortak temel üzerinde bilim ve kültür dili olarak gelişmesi, Türkçe konuşlan yerlerde, Ortak alfabe ile yazılı kaynak oluşturulması belirleyici olacaktır.

Türkçe yazılı kaynakların, tarihsel süreç içerisinde, dünya uygarlığına katkısının önemini vurgulanmalıdır.

----------------------

Kaynaklar I

Arat RR. Kutadgu Bilig I (Metin). TDK Yayını, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1947, 1979;656.

Arat RR. Yusuf Has Hâcib. Kutadgu Bilig II (Çeviri). TTK Yayını, Ankara 1959, 1974, 1985.

Arat RR (Eraslan K, Sertkaya OF, Yüce N.) Kutadgu Bilig III (İndeks). Türk Kült. Araşt. Enst. Yay.: 47, Seri: IV, Sayı: A 12. İstanbul 1979: XV+565.

Dankoff R. Kutatgu Bilig (Yusuf Has Hacib). Wisdom of Royal Glory: A Turko-Islamic Mirror for Princes  The University of Chicago Press, Publicat. of the Center for Middle Eastern Studies, 16, Chicago, London, UK, 1983.

Ayan E. Türk Kültürü Yusuf Has Hâcib’e Neler Borçludur? Ordu Ü. SBA Derg. 2016;6(3), 671-680.

Uçar E. Kutadgu Bilig’in Kronolojik Kaynakçası (1825-2018). Journal of Old Turkic Studies. 2019;3(1):139–239. doi:10.35236/JOTS.489573.

----------------------

KaynaklarII

Canda MŞ. Türkçenin tıp dili olarak tarihsel gelişimi ve Dünyaya katkıları. Türk Nefroloji Derneği Terim Kolu Bülteni 2015;11(10):4-9.

Canda MŞ. Türkiye’de tıpta çağdaşlaşma çabaları. Ajans Bakırçay. 03.06.2022,  İzmir.

Canda MŞ. Tıp Alanında, Türkçenin Yazılı Kaynakları. Ajans Bakırçay. 11.10.2022.

Canda MŞ. Amasyalı Şerafaddin Sabuncuoğlu’nun ve Cerrahiyetü'l-Haniyye'nin (1468) Tıp Alanında, Türkçenin Yazılı Kaynakları Açısından Önemi. Ajans Bakrçay 18 Ekim 2022.

Canda MŞ. Cumhuriyetin 100. Yılında, Çağdaş Tıp Eğitiminin gelişmesi ve Türkçe yazılı kaynakların önemi. Ajans Bakırçay 27 Aralık 2022.

Canda MŞ. Cumhuriyet’in 102. Yılında, Türkçe’nin Gelişimi ve Dil Bayramı’nın Önemi ve Çalışmalarım. Ajans Bakırçay 02 Ekim 2025.