Belgeler ışığında Zeus Sunağı'nın Almanya'ya götürülmesi

Yaşadığımız topraklar tarihsel dönüm noktalarına ev sahipliği yapmış oldukça yüksek bir kültürün zenginliği içindedir. Pergamon Krallığı, Hellenistik Dönemin belki de Anadolu coğrafyasına bıraktığı izlerle Dünya tarihinde önemli bir yer tutar. Günümüze taşınan mimari yapılar ne kadar büyük bir kültüre sahip olunduğunun göstergesidir.

Pergamon Krallığı’na ait ve günümüzde olması gereken yerinde olmayan Zeus Sunağı, götürülüş öyküsü bakımından en çok tartışılan eserlerin başında gelir. Yazı dizimizin bu sayısında Osmanlı Arşiv Belgeleri’nde Zeus Sunağı’nın ve Pergamon Krallığı’na ait antik eserlerin Almanya’ya götürülmesi hususundaki dikkat çekici ayrıntıları kaleme alacağız.

Bilindiği gibi 2bin 200 yıllık tarihsel geçmişi olan Zeus Sunağı, II. Abdülhamit Dönemi Osmanlı’sında kimine göre kaçırılmış, kimisine göre hediye edilmiştir. Sonuç olarak böyle değerli bir eser bugün Berlin Müzesi’nde sergilenmektedir.

1869 yılında Alman Mühendis Carl Humann’nın İzmir-Bergama ve Bergama-Dikili karayolunun yapım çalışmasında görev almasıyla başlıyor her şey.

Foto: 1868 Yılında Alman Mühendis Carl Humann tarafından Dikili-Bergama yolunun yapıldığını tarihi belgelerde görmekteyiz. 

Carl Humann, mühendis olmasının yanında arkeolojiye oldukça meraklı biriydi. Bergama’da kaldığı dönemde Pergamon antik kenti başta olmak üzere Atarneus gibi daha küçük yerleşimleri gezen Alman mühendis, gördüğü önemli heykel ve antik eser parçalarını Alman arkeologlarla paylaşır. Hatta Prusya Kraliyet Müzesi’ne de antik parçalardan bazılarını gönderir. Müze Humann’ın gönderdiği eserlerle birkaç yıl sonra ilgilendi.

Foto: Alman Mühendis Carl Humann

Bu süre zarfında Carl Humann, Pergamon Krallığı’na ait dağınık halde bulunan Zeus Sunağı’na ait parçaların bir tapınağın etrafını saran ve anıtsal bir frize ait olduğunu kavrar. Mutlaka bu eserin Almanya’ya götürülmesi konusunda ısrarcıdır. 1874 tarihinde çıkarılan Asar-ı Atika Nizamnamesi tam da Humann’ın planına kapı aralamıştır. Bu kanun arkeolojik eserlerin, arazi sahibi ve bulan kişi ile devletin eşit olarak bölüşmesini öngören bir kanundu. Carl Humann, Bergama Akropolündeki ilgili araziyi satın almaktan geri durmadı.

Carl Humann’ın Alman arkeoloji dünyasının ilgisini Bergama’ya çekme çabaları 1877 yılında Prusya Kraliyet Müzesi, heykel koleksiyonu müdürlüğüne Alexander Conze’nin getirilmesiyle farklı bir boyuta çıktı. Gönderilen antik parçalar oldukça ilgisini çekmişti. Bunun üzerine Almanlar, arkeolojik kazılar için Osmanlı Hükümeti’ne resmi kanaldan başvurdu. Dönem siyasi konjonktür bakımından Almanya ile ilişkilerimizin güçlendiği bir süreci içermekteydi. Almanların bu başvurusuna yanıt beklendiği gibi olumlu oldu. 9 Eylül 1978’de kazılar başladı.

Ünlü tarihçi Suzanne Marchand’ın aktardığı bilgilere göre ilk kazılar sonrası Humann’ın Almanya’ya gönderdiği antik eserler 462 kasadan oluşuyordu. Humann 1880 tarihinde Bergama’daki ilk kazı sezonun ardından Zeus Sunağı’na ait Gigantomakhia Frizi’nin parçaları olan 97 mermer levha ve 2000 kabartmalı eserin Berlin’e gönderildiği raporlandı.

Osmanlı Hükümeti bu tablo karşısında olumsuz bir tutum içinde değildi. 

1879 yılına ait BOA, İ.. HR., 284/17678:1 numaralı belgede kazılarda ortaya çıkarılan eserlerin Almanya’ya gönderilmesi hususunda müsaade verildiği, BOA, İ.. HR., 284/17678:2 nolu belgede ise kazıların süresinin uzatıldığı, o tarihe kadar çıkarılan eserler için Berlin Müzesi tarafından yirmibin frank ödenmesi, bunun karşılığında eserlerin Alman İmparatoru’nun da rica da bulunmasıyla Berlin Müzesi’ne terk edilmesinin uygun görüldüğü bahsedilmiştir.

Yapılan sevkiyatın böylesine büyük olmasına karşın, ortaya çıkarılan ve Berlin’e gönderilen eserlerle mimari bir rekonstrüksiyonun yapılması mümkün değildi. Ancak yoğun sevkiyat bölge halkını endişelenmeye sevk etti, tepkiler yükselmeye başladı. Humann bu durumu fark edince daha küçük parçalara yöneldi. Zeus Sunağı’nın ilk basamakları gibi büyük parçalar götürülemedi ve hala asli yerinde durmaktadır.

1879-1886 tarihleri arasında Bergama’dan Dikili limanına oradan da Almanya’ya götürülen antik eserlerin toplamı 1917 parça olarak kayıtlara geçmiştir. Belgelerde; 'yazılı mermer parçaları, yazılı kırık mermerler, Akroteryum ayaklarının kırık parçaları, mermer friz parçaları' gibi ifadelerle 1917 parça eser tek tek kayda geçmişti. Bu eserlerin tamamı 70 sandık olarak sevk edilmişti. (Belge No: İ.MMS. 85/3683)

Humann ve ekibinin Zeus Sunağı’nı Almanya’ya sevk etme çalışmaları sırasında izin sürelerinin dolduğunu görmekteyiz. Müze-i Hümayun Müdürü Hamdi Bey’in 16 Ekim 1886 tarihli raporunda izin süresinin dolduğu belirtilmiştir. Ancak aynı belgede iki farklı nokta vardır ki oldukça dikkat çekicidir. Belgede; ……… Berlin Müzesi’nde bulunan sunağın alçıdan uygun modeli Müze-i Hümayun’a gönderilmesi şartıyla… denilmektedir. İkinci dikkat çeken nokta ise Berlin’den gelen Berlin Müze Müdürü’nün kalan parçaları almak istemesi üzerine, belirtilen şartın yerine getirilmesi karşılığında, …… Müze-i Hümayunca katiyen işe yaramayacakları belli olduğundan… denilerek eserlerin Berlin Müzesi’ne terki kararlaştırılmış. Bu cümlelerden de anlaşılıyor ki 1886 tarihine kadar C.Humann ama başlarda gizli ama daha sonra izinle gerektiğinde satın alarak Zeus Sunağı’nın büyük bölümünü Berlin’e götürmeyi başarmıştı. Buna engel olmak yerine adeta göz yuman bir Osmanlı Hükümeti’nin tavrı da önemlidir. Dönemin yetkilileri kalan parçalar için bile 'Katiyen işe yaramayacak parçalar' şeklinde değerlendirmiştir. Ayrıca Alman yetkililer Zeus Sunağı’nın bire bir kopyasını Bergama Akropolü’ndeki yerine yapmayı kabul etmiş olmalarına rağmen sözlerinde durmamışlardır.

Foto: Belge No: İ. MMS. 85/3683:1

13 Mayıs 1879 tarihli belgede antik eserlerin Dikili Limanı’ndan taşındığı hatta Osmanlı Müze-i Hümayun hissesine düşen eserlerin de Dikili Limanı’na sevk edileceği, gerekli masrafın karşılanmasıyla ilgili bilgiler yer almaktadır. Belgede özetle şu ifadeler yer almaktadır; Mösyö Röpe’nin bırakmış olduğu eserler Dikili iskelesinde korunmasına elverişli ortam varsa oraya nakli, yok ise bulunduğu yerde emniyetli şekilde saklanması istenmiş. (Belge No: BOA, MF.MKT.., 62/93:1)

Foto: Belge No: BOA, MF.MKT.., 62/93:1

1879’daki ilk nakillerden itibaren 8 yıl süren sevkiyat sırasında Dikili Limanı’nın yetersiz kaldığı durumlarda olmuştur. ‘Osmanlı Arşiv Belgeleri’nde Dikili’ yazı dizimizin Çağlayan Hergül’ün kaleme aldığı Dikili Limanı’nın İnşası adlı makalesinde Dikili Limanı’nın 1883 tarihinde güçlendirilerek yeni bir liman halinde kullanıma açılması anlatılmıştır. Antik eserlerin sevkiyatının daha sağlıklı yapılması için Dikili Limanı uygun hale getirilmiştir. Ancak bu liman inşasında Almanların ekonomik olarak finansman olmasıyla ilgili her hangi bir kaynağa rastlanmamıştır.

Foto: Sunak parçaları sandıklanırken

Foto: Sunak parçaları sandıklanırken

13 Ekim 1886 tarihli belge 8 yıl süren Zeus Sunağı’nın parçalarının Almanya’ya sevkiyatıyla ilgili genel bir değerlendirme yapılmıştır. Conze, Humann, Mösyö Bon, İzmir Vilayeti Asar-ı Atıka memuru Baltacızade İzzetlü Domesten Bey ve Bergama Kazılarını takip etmekle görevli Rifatli Bedri Bey’den oluşan heyetin Bergama Akropolü’nde yaptıkları keşif sonucunda; hafriyattan kalan parçaların tek tek gözden geçirildikten sonra teşhire şayan bir eser kalmadığı rapor edilmiştir. Belgede en dikkat çekici ifade şudur; 'Hazreti Padişahdan şerefsadır bulunan İrade-i Seniyye (padişah emri) mucibince onlar dahi Almanlara terk edilmiş…' Yine aynı belgede Almanların, Zeus Sunağı’nın kopyasının Bergama Akropolündeki yerine alçıdan yapacakları sözü belirtilmiştir.

Humann sadece Zeus Sunağı’yla ilgilenmemiştir. Atarneus ile ilgili ilk yüzey araştırmaları ve kazılarında da Humann ve ekibinin imzası vardır. O dönemde çekilmiş fotoğraflara baktığımızda Atarneus kentinin önemli yapı taşları belirgin halde görülmektedir.

Foto: Atarneus kazısı

Alman mühendis C. Humann’nın bölgemizin en önemli eserlerinden olan Zeus Sunağı’nı türlü oyunlarla, Osmanlı Kanunları’ndan yararlanarak, dönemin Osmanlı-Almanya yakınlaşmasını da fırsat bilerek sabırla Berlin Müzesi’ne götürmesi geçmişte ve bugün bu meseleye bakış açımızla birlikte düşünüldüğünde ibretlik bir tablo çıkmaktadır.

Zeus Sunağı kaçırıldı mı yoksa hediye mi edildi. Bu tartışılabilir. Ancak bir gerçek vardır ki kültürel miras konusunda toplumsal olarak bilinçlenmemiz için yol daha çok uzun..

Son olarak; ne yaşanmışsa yaşansın günümüzde yapılan tartışmalar ışığında tarihin yerinde korunması ve sergilenmesi büyük önem kazanmıştır...

--------------------------------------------

Kaynaklar; (Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri, Osmanlı Arşivi)

BELGELER

-------------------------------------------------

Osmanlı Arşivleri'nde Dikili - Bergama - Çandarlı

Bu çalışma; Ajans Bakırçay Gazetesi bünyesinde kurulan ‘Tarih Araştırmaları Çalışma Gurubu’ tarafından yapılmaktadır.

Proje Koordinatörleri: Tarihçi-Yazar Murat Solmaz - Gazeteci Oben Ulu 

Belgelerin çevirisi: Özlem Taşkıran - Fatma Emek

--------------------------------

Osmanlı Arşivleri Belgeleri Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı'ndan edinilmiştir...

Çalışma Bergama Kültür Sanat Vakfı (BERKSAV) tarafından desteklenmiştir...

----------------------------------

TEŞEKKÜR

Bergama Kültür Sanat Vakfı (BERKSAV) Başkanı Yüksel Altuğ ve yönetim kuruluna teşekkür ederiz...

-------------------------------------------------

YASAL UYARI: 

© Copyrigth ajansbakircay.com tüm hakları saklıdır. ajansbakircay.com sitesinde yer alan bütün tasarım ve düzenlemelerin telif hakları; 5846 numaralı telif hakları yasası ile korunmaktadır. Bunlar ajansbakircay.com'un yazılı izni olmaksızın ticari olarak herhangi bir şekilde kopyalanamaz, dağıtılamaz, değiştirilemez, yayınlanamaz. İzinsiz ve kaynak belirtilmeksizin kopyalama ve kullanımı yapılamaz.

-------------------------------------------------